Trzeba pracować… W pracy szczęście i obowiązek

Józef Ignacy Kraszewski urodził się 28 lipca 1812 roku. Miejscem jego przyjścia na świat była Warszawa, ale dzieciństwo spędził w domu swych dziadków w Romanowie. Uczył się w szkołach w Białej Podlaskiej, Lublinie i Świsłoczy, w których dzięki światłym nauczycielom narodziły się jego zainteresowania naukowe i literackie. W 1829 roku rozpoczął studia lekarskie na Uniwersytecie Wileńskim, następnie przeniósł się na Wydział Literacki, ucząc się równocześnie rysunku i malarstwa pod kierunkiem Jana Rustema (później w Warszawie w 1838 roku pobierał lekcje malarstwa u Bonawentury Dąbrowskiego). W 1830 roku za udział w konspiracji przedpowstaniowej został aresztowany i uwięziony; do 1833 roku pozostawał pod nadzorem policyjnym. Cały ten czas spędził na studiowaniu źródeł do historii Wilna i Litwy oraz pisaniu pierwszych powieści historycznych.

W 1834 roku wyjechał na Wołyń, do Horodca, magnackiej siedziby kolekcjonera dzieł sztuki Antoniego Urbanowskiego, gdzie sporządził katalog jego ogromnej biblioteki. Po ślubie w 1838 roku z Zofią Woroniczówną, bratanicą prymasa Jana Pawła Woronicza, zamieszkał we wsi Gródek koło Łucka i w Hubinie, później na dłuższy czas osiadł w Żytomierzu, gdzie poświęcił się działalności społecznej, kulturalnej i oświatowej. Odbywał liczne podróże po Podlasiu, Wołyniu i Polesiu. W latach 1841-1852 wydawał “Athenaeum“, pismo poświęcone tematyce “starożytniczej”. W 1858 roku odbył pierwszą podróż po Europie. W tym okresie tworzył powieści o różnorodnej tematyce: ukazujące życie współczesnego artysty i jego miejsce w społeczeństwie, powieści ludowe (między innymi Chata za wsią, 1852), z życia szlachty i historyczne (Zygmuntowskie czasy, 1846).

W latach czterdziestych zaczął gromadzić materiały do projektowanej historii sztuki polskiej i słownika artystów polskich, które częściowo opublikował w 1858 r. Badał też zabytki archeologii słowiańskiej i w 1860 r. wydał o nich książkę Sztuka u Słowian, szczególnie w Polsce i Litwie przedchrześcijańskiej. W tymże roku przeniósł się na stałe do Warszawy, gdzie objął redakcję zakupionej przez Leopolda Kronenberga “Gazety Codziennej”, a następnie “Gazety Polskiej”, na łamach której walczył o przemiany społeczne i gospodarcze w Królestwie Polskim. W lutym 1863 roku, zagrożony aresztowaniem, pisarz opuścił Warszawę, do której już nigdy nie wrócił. Wyjechał do Drezna, skąd odbywał liczne podróże po Europie (w 1866 roku uzyskał obywatelstwo austriackie, a w 1868 roku przyjął obywatelstwo saskie). W tym okresie zmagał się z problemami finansowymi, które przyczyniły się do sprzedaży jego kolekcji dzieł sztuki, co uczynił w 1869 r. Szczęśliwym nabywcą okazał się szlachcic-kolekcjoner Aleksander Branicki z Suchej. W latach 1870-1871 rozpoczął współpracę z wywiadem francuskim. Dużo podróżował.

W tym okresie stał się autorytetem dla narodu, a zaborcy widzieli w nim “reprezentanta sprawy polskiej”. Uroczystości z okazji jubileuszu 50-lecia jego pracy twórczej, które odbyły się w 1879 roku w Krakowie, przybrały charakter demonstracji patriotycznej. W 1883 roku został aresztowany w Berlinie, a następnie skazany za zdradę stanu na 3,5 roku twierdzy. W następnym roku przewieziono go do Magdeburga, skąd za kaucją wyszedł w 1885 roku. Zamieszkał w San Remo, dokąd przeniósł z Drezna swe zbiory biblioteczne i dzieła sztuki. Zmarł 19 marca 1887 roku w Genewie. Uroczysty pogrzeb  pisarza odbył się w Krakowie, a jego ciało spoczęło na Skałce.

O Kraszewskim powiedzieli…

Raz jeszcze należy pokłonić się nisko przed niestrudzonym oraczem Józefem Ignacym Kraszewskim, którego prosta socha, z klęka piastowskiego w pokorze i trudzie olbrzymim wyciosana, przeorała wszystkie nowizny polskie, słoneczne pagórki i niskie zatęchłe rozdoły.

Stefan Żeromski (1864-1925), pisarz

Wszechstronność i rzutkość umysłu Kraszewskiego jest zadziwiająca, szybka reakcja na aktualności typowa dla rasowego dziennikarza… Można go śmiało nazwać ojcem polskiego dziennikarstwa.

Antoni Trepiński (1908-1972), pisarz, publicysta i wydawca

Trzeba przypomnieć stereotypowy zwrot o wielkim nauczycielu czytania, który stworzył typ powieści masowej, zdolnej do zaspokajania potrzeb szerokich rzesz czytelniczych, zwłaszcza awansujących warstw społecznych. Dziełami swymi uczył historii narodowej, rozpowszechniał poglądy demokratyczne, przekonywał o równości ludzi a szkodliwości podziałów stanowych.

Polski Słownik Biograficzny

Kraszewski […] całą swoją długoletnią twórczością był związany z życiem swojego kraju, szerokim sercem ogarniał nie tylko książki, ale przede wszystkim ludzi. Ileż on położył zasług dla rozszerzenia czytelnictwa i podniesienia kultury! Nie było w kraju nowonapisanej książki, o której Kraszewski by nie wspomniał. On to nauczył Polaków cenić dzieła nie tylko Kochanowskiego czy Brodzińskiego, ale także mistrzów obcych: Dantego, Schillera i Szekspira. Dzieła Szekspira wydane po raz pierwszy po polsku przez Kraszewskiego stały się wielkim wydarzeniem w ówczesnym życiu kulturalnym. Kraszewski książki otaczał  jakąś specjalną miłością, w ciężkich dniach niewoli w nich widział ostoję narodu. Wkładał polską książkę do rąk inteligentów i chłopów. 

Stefan Świerzewski, bibliolog